رازهای سر به مهر تاریخ، گمشده در حجاب باشکوه قلعه دختر - جعبه مهر

شاید یکی از علل آن در فرهنگ ایرانی، مظهر دست نخوردگی و بکر بودن آنها باشد و استفاده از نام قیز یا دختر در قلعه ها اشاره ای ضمنی به غیرقابل تسخیر بودن آن قلعه ها توسط دشمنان مهاجم و در واقع بکر بودن آنهاست. با آنالیز قلعه های کوهستانی از دوره ساسانی تا قلعه های اسلامی مورد استفاده تا قرون متاخر این نتیجه حاصل می گردد که همگی این بناها ویژگی های ساختاری مشترکی دارند و از دلایل مهم شکل گیری آنها عامل طبیعی برای دفاع و مقابله در برابر هجوم دشمنان بوده است.

بنای قلعه دختر ساوه واقع در 23 کیلومتری جنوب غرب ساوه در بالای رشته کوههای هندس و در روستایی به همین نام واقع گردیده است. در مورد کاربری و تاریخ ساخت بنای قیز قلعه نظریات متفاوتی وجود دارد .

برخی این بنا را یک معبد آناهیتای دوره ساسانی معرفی نموده و اعتقادشان بر این است که این معبد برای ستایش الهه آب(ناهید) و رو به دشت ساوه که به گفته ایشان زمانی دریاچه در آن قرار داشته ساخته گردیده است. ولفرام کلایس محقق و باستانشناس آلمانی در سال 1971 با آنالیز بنای مذکور معتقد است که این بنا مربوط به دوره اسلامی و از دژهای نظامی اسماعیلیان بوده که برای فعالیت و مبارزات سیاسی و مذهبی استفاده می گردیده است.

در قلعه های کوهستانی طرح و نقشه معماری متناسب با سطح صخره ای شکل گرفته و علاوه بر بکارگیری مصالح سنگی در مواردی، از مصالح آجر و خشت به همراه ملات ساروج، گل، آهک و گچ استفاده گردیده است و قسمت هایی را که امکان نفوذ دشمن وجود داشت برج و بارو فرا می گرفت. جهت تامین آب و آبرسانی در این بناها نیز بیشتر از حوضچه های ذخیره آب باران یا مسیری جهت راهنمایی آب از رودخانه مجاور بنا استفاده می شد.

ساختار معماری قیزقلعه نیز جدای از قلعه های کوهستانی نبوده و این بنا با وسعت تقریبی سه هزار متر مربع، مشتمل بر فضاهای شاه نشین، استحکامات دفاعی و رشته پلکان های دسترسی در جهات مختلف است. از استحکامات دفاعی در قالب برج و باروهای چندگانه در ضلع شرقی، غربی و جنوبی استفاده گردیده و تمامی شکاف ها و شیارهایی که احتمال نفوذ وجود داشته بوسیله تاق ها و دیوارهایی با مصالح سنگ و ساروج مسدود گردیده است.

سازندگان بنا علاوه بر اشراف دژ بر دشت، نفوذناپذیری آن را به عنوان یک اصل مهم لحاظ نموده اند. آب مورد احتیاج قلعه نیز از آب جاری در دره شمالی و چند حوضچه نگهداری آب تامین می گردیده است. با توجه به کاوش های باستانشناسی به نظر می رسد ابتدایی ترین دوره سکونت در قلعه مربوط به عصر سلجوقی بوده و پس از دوره اولیه شکل گیری، قلعه در ادوار بعدی یعنی تیموری، صفوی و اندک زمانی در دوره قاجار با کاربری متفاوت از کاربری تعریف گردیده اصلی دژ و با اندک تعمیراتی مورد استفاده بوده است و با توجه به توصیفات و شواهد، این دژ در ارتباط با قلعه های دیگر موجود در منطقه به کار حفاظت و دفاع در مقابل دشمنان می پرداخته است.

بنای قیزقلعه طی دور دوم سفر هیات دولت در سال 1388 به استان مرکزی به عنوان منطقه نمونه گردشگری مصوب شد و طی سال های اخیر اقداماتی نیز در قالب مطالعات، امکان سنجی منطقه، مشخصات زیرساخت ها، قابلیت ها و برنامه توسعه گردشگری مورد آنالیز قرار گرفته است.

طی سال های 1387 و 1390 عملیات کاوش و مطالعات باستانشناسی جهت آنالیز قلعه، محوطه پیرامون آن و ساختارهای مرتبط احتمالی صورت پذیرفته است. هم چنین طی سال های 1389 لغایت 1397 اقدامات مرمتی و حفاظتی در زمینه استحکام بخشی جداره های داخلی، طاق ها، خواناسازی پلان، مرمت و ساماندهی پلکان های دسترسی شمال بنا و عناصر معماری پیرامون آن و هم چنین ساماندهی سایت تفرجگاهی پیرامون بنا انجام گردیده است .

به هر روی قیزقلعه، یک بنای تاریخی است که صد اندیشه هنری، معنوی و معماری را در خود پنهان نموده است .

یادداشت از: زهرا رنجبر آزاد - کارشناس ارشد مرمت ابنیه