خیام نیشابوری؛ از رباعیات زیبا تا محاسبات بی نقص! - جعبه مهر

از خیام چه می دانیم؟

اغلب خیام نیشابوری را به عنوان یکی از شعرای برجسته می شناسیم که رباعی هایش نه تنها زبانزد ایرانی ها که جهانیان است. اما حقیقت این است که شعر تنها زمینه ای نبود که خیام در آن چیره دستی می کرد. این شاعر عظیم که در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور دیده به جهان گگردد و در زمان حکومت سلجوقیان می زیست، علاوه بر شعر، دستی بر ریاضیات و نجوم داشت و در این زمینه ها به اکتشافات مهم و قابل توجهی نیز رسید. از تاریخ تولد و وفات غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، تاریخ دقیقی در دست نیست اما در چند مقاله ای که در اواسط قرن ششم نوشته شده است، به صراحت از این دانشمند عالیقدر سخن به میان آمده است. همچنین در آثاری مانند چهارمقاله از نظامی عروضی و زندگی نامه خیام نوشته ابوالحسن علی بیهقی، می توان نام و رد پای خیام را مشاهده کرد که براساس همین شواهد، هم دوره این دو نویسنده بوده است.

فرازی از زندگینامه خیام نیشابوری

حکیم عمرخیام، ستاره شناس، ریاضیدان و شاعر قرن پنجم هجری با این که از نظر بیشتر مردم یک شاعر بی نظیر محسوب می گردد اما خدمات زیادی را در حوزه های مختلف به ویژه ریاضیات و ستاره شناسی انجام داده است. با این وجود آنچه در طی صد سال اخیر مورد توجه علاقمندان واقع شده، درحقیقت بیشتر اشعار این شاعر عظیم بوده است که به رباعیات خیام نیشابوری معروف است.

خیام در 28ام اردیبهشت ماه سال 427 هجری شمسی در نیشابور به جهان آمد. پدرش ابراهیم، پیشه خیمه سازی داشت و به همین دلیل لقب خیام را یدک می کشید. سال ها بعد عمر خیام، تحصیل خود را در رشته فلسفه و ریاضیات شروع کرد و به سرعت توانست در این زمینه به شهرت برسد. همین موضوع باعث شد تا جلال الدین ملک شاه از او دعوت کند تا روی طراحی یک تقویم جدید کار خود را شروع کند. خیام بخش زیادی از عمر خود را صرف آموزش فلسفه و ریاضیات کرد. جالب این جا است که حتی نظریه هایی از مهارت او در پزشکی هم وجود دارد! این دانشمند عالیقدر در همان شهری که در آن به جهان آمده بود، یعنی نیشابور درگذشت.

دستاوردهای خیام نیشابوری در ستاره شناسی و ریاضی

حاصل کوشش های بی وقفه عمر خیام، تدوین جداول نجومی دقیقی بود که با حمایت های ملک شاه با عنوان الزیج الملکشاهی به دست آمد. البته این جداول تا به امروز تغییرات بسیاری را متحمل شده اند و تنها جدول 100 ستاره ثابت در میان آن ها بدون تغییر باقی مانده است. از سوی دیگر به نظر می رسد که تقویمی که خیام آن را تدوین کرد به منظور حفظ ماه های اصلی تقویم قدیمی ساسانیان ایجاد شده باشد. در تقویم ساسانیان نیز هر یک سال شامل 12 ماه بود و هر ماه سی روز داشت. گفته می گردد که در این تقویم هر 120 سال یک بار یک سال، یک ماه اضافه داشت.

نظریات مهم ریاضی و هندسه، دستاورد دیگر خیام نیشابوری

در تقویم جلالی اما هر 4 سال یک روز به روزهای سال اضافه میگردد اما هر دوی این تقویم ها، بر اساس 365 روز در سال محاسبه شده اند. خیام نیشابوری و همکارانش برای افزایش دقت تقویم جلالی محاسبات زیادی انجام دادند که از چند و چون آن ها اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما به جز تقویم شمسی، فعالیت های خیام در زمینه مباحث ریاضی هم شهره آفاق است و تفاسیر او از عناصر اقلیدسی و رساله اش درمورد جبر اهمیت زیادی داشته و دارد.

آنچه در تفاسیر او آمده است، نشان می دهد که خیام قصد داشته تا معادلات درجه سه را حل نماید و محاسباتش بر روی اصل پنجم اقلیدس نام او را برای همواره در تاریخ به عنوان یک ریاضیدان برجسته به ثبت رسانده است. خیام نیشابوری تا آن جا پیش می رود که با اثبات اعداد حقیقی، زاویه دید جهانیان را نسبت به ریاضیات به چالش می کشد. او همچنین نظریات مهم و قابل توجهی نیز در هندسه به ثبت رسانده است. اصلی ترین بخش محاسبات او درمورد معادلات مربوط به مکعب است که پس از ارشمیدس، آن ها را با یک شیوه متفاوت حل کرد.

رباعیات خیام نیشابوری

کمی بعد از مرگ عمر خیام، مجموعه شعرهایش تحت عنوان رباعیات جمع آوری شد. نکته جالبی که درمورد اشعار وی وجود دارد این است که همگی رباعیات خیام از چهار مصرع با 13 سیلاب تشکیل شده اند که تمامی آن ها از دو وزن شعری خارج نیستند. رباعیات در قرن نه و ده هجری شمسی در ایران از محبوبیت زیادی برخوردار بود و عموما جنبه ای عرفانی دارند. در غرب، رباعیات خیام نیشابوری به واسطه ترجمه ادوارد فیتس جرالد (1859) به طور گسترده ای شناخته شده است.

دستاوردهای حکیم خیام نیشابوری به این موارد محدود نیست اما در یک مطلب هم نمی توان تمامی آن ها را تشریح کرد. دانشمندان ایرانی از گذشته تا امروز ثابت نموده اند که علم و دانش در میان ایرانیان گنجینه ای است به ودیعه نهاده شده و امید این که این گنجینه همچنان باقی بماند و بر ذخایر آن افزوده گردد. شما به غیر از خیام با کدام دانشمند ایرانی آشنا هستید؟ آیا از خدمات شایان توجه دانشمندان ایرانی به جهان باخبرید؟ برای ما بنویسید.

شرکت دور زمین: دور زمین | سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده! تور لحظه آخری، تور ارزان، اروپا، تور تایلند، تور مالزی، تور دبی، تور ترکیه