خبرنگاران چشم سگ؛ زیستن رنج، بدون رستگاری - جعبه مهر

هر چند 98 سالی سخت بود و ایرانیان انواعی از سختی ها از سیلاب و فراغ تا درد بیماری و فقدان را در آن تجربه کردند، نویسندگان و صنعت نشر در برابر این لطمات سر فرو نیاوردند و چون هزاران سال گذشته به میراث زبان فارسی افزودند.

بنابر آمار خانه کتاب تعداد عناوین چاپ شده در سال 1398 اعم از چاپ اول و تجدید چاپ نسبت به سال گذشته افزایش 20 درصدی را نشان می دهد و همانطور که از آمار برمی آید گروه موضوعی ادبیات با مجموع 15 میلیون و 276 هزار و 64 شمارگان در رتبه سوم بعد از کتاب های یاری درسی و کودک قرار دارند.

پرونده تورق کتابخانه 98 بازخوانی برخی آثار سال گذشته به ویژه آثار ادبی است که یا در جوایز مختلف ادبی دولتی یا خصوصی جایزه گرفته اند، یا توجه منتقدان را به خود جلب نموده اند یا بر اساس ملاک های بازار نشر ایران پرفروش شده اند. عناوین این پرونده برایندی از عنوان های پرفروش و مورد اقبال عمومی در گزارش های جمع بندی مطبوعات آخر سال، جوایز ادبی و کتاب برگزار شده و فهرست نهایی جوایز برگزار نشده و نقدهای صفحات فرهنگی و ادبی نشریات است.

مروری بر تاریخچه داستان کوتاه

داستان کوتاه ترجمه ای از short story است و نوول (Nouvelle) اصطلاح فرانسوی آن به شمار می رود. نظریه پردازان ادبی، برای آنالیز تاریخچه داستان کوتاه، ادگار آلن پو را پدر داستان کوتاه و شروعگر آن می دانند. در واقع پو، علاوه بر شعر و نقد، به یک نوع ادبی تازه روی آورد که امروزه آن را داستان کوتاه می نامیم. کلی ترین تعریف پو از داستان کوتاه، چنین است: داستانی که بتوان آن را در نشست نیم تا دوساعته خواند. نباید تصور کرد داستان کوتاه قبل از پو وجود نداشته است، پو تنها داستان کوتاه را به صورت نظری درآورد و باعث شد نویسندگان بعدی به صورت آگاهانه به این گونه ادبی گرایش پیدا نمایند.

شاید چنین تعریفی وجوه مختلف داستان کوتاه را در بر نگیرد؛ اما پو برای نشان دادن تفاوت داستان کوتاه و رمان چنین تعریفی از داستان کوتاه ارائه داد. تاکید این تعریف بر تعداد واژه های داستان کوتاه است ملموس ترین نکته ای که باعث تمایز داستان کوتاه و رمان می گردد اما تفاوت این دو نوع ادبی تنها در تعداد واژه های آن ها نیست در شخصیت پردازی، فضا، مکان و… می توان به نقاط تمایز این دو نوع ادبی اشاره نمود.

به دنبال نهضت مشروطه و آشنایی نویسندگان ایرانی با ادبیات مغرب زمین، داستان سرایی به شیوه مغرب زمین در ایران شکل گرفت و به جای ادبیات سنتی، به خصوص آثار منثور که قدرت انعکاس تحولات اجتماعی و انـدیشه های جدید را از دست داده بود، مقبولیت تام پیدا کرد.

داستان کوتاه در ادبیات جدید ایران، سال 1300 با انتشار یکی بود، یکی نبود از محمدعلی جمال زاده شروع می گردد، پس از او صادق راهنمایی، گام های بلندی در این قلمرو پیمود و الگوی داستان نویسان بعدی شد. نویسندگانی چون جلال آل احمد، صادق چوبک، ابراهیم گلستان، عظیم علوی، م. به آذین، سیمین دانشور، جمال میر صادقی، بهرام صادقی، هوشنگ گلشیری و غیره، مهارت خود را در این زمینه آزمودند و آثاری منتشر ساختند و پس از آن این سبک ادبی در ادبیات فارسی پذیرفته شد. (برای مطالعه بیشتر به کتاب داستان کوتاه در ایران، نوشته حسین پاینده، نشر نیلوفر، مراجعه کنید.)

درباره نویسنده

عالیه عطایی، متولد 1360، نویسنده ای اصالتا افغانستانی اهل هرات است که در ایران عظیم شده است. او دانش آموخته تئاتر از دانشگاه هنر تهران در مقطع کارشناسی ارشد است و علاوه بر داستان نویسی در حوزه نمایشنامه و فیلم نامه هم فعالیت می نماید. نخستین کتاب عطایی، مجموعه داستان کوتاه، به نام مگر می گردد قابیل هابیل را کشته باشد در سال 1391 توسط نشر هیلا، به چاپ رسید. وی برای نگارش رمان کافور پوش، که سال 1393 نشر چشمه آن را منتشر کرد، پیروز به دریافت جایزه مهرگان ادب شد. سومین اثر عطایی، چشم سگ نیز یک مجموعه داستان کوتاه است که سال گذشته منتشر شد و مورد استقبال مخاطبان و منتقدان نهاده شد.

روایتی از غریبه های آشنا

چشم سگ سومین اثر داستانی عالیه عطایی و دومین مجموعه داستانش است که در تیراژ هزار نسخه توسط نشر چشمه منتشر شده. این کتاب هفت داستان دارد که جداگانه منتشر شده اند و برخی از آن ها جوایزی را نیز نصیب نویسنده نموده اند. هر هفت داستان این مجموعه، پیرامون مسائل مهاجران افغانستانی در ایران، می چرخد و بر این نکته تمرکز دارد.

در این داستان ها شخصیت ها بدون هیچ وجه اشتراکی جز اهل افغانستان بودن، در جبر جغرافیایی مهاجرت و پناهندگی به کشور همسایه که ایران باشد، گرفتار شده اند. در این داستان ها همه عواطف انسانی به تصویر کشیده می شوند، دلسوزی و شفقت، حقارت و تردید، فداکاری و شکست خوردن، احساسات عاطفی عمیق و دروغگویی و موارد بسیار دیگری که زندگی شخصی هر فرد برای او می سازد. تک تک داستان ها انگار داستان های بلندتری هستند که در اندازه یک داستان کوتاه فشرده شده اند. موقعیت های دراماتیک و نمایشی با قهرمانانی که از شروع انگیزه و هدفی تعیین در سر دارند و فعالانه در پیشبرد اتفاقات، دست به عمل و کنش داستانی می زنند، به روشنی نشان می دهد نویسنده میخواهد از فضای مرسوم داستان فارسی فاصله بگیرد و به شیوه ای دیگر طبع آزمایی کند اما در د استان های عالیه عطایی فرصت چندانی برای سرخوشی و رستگاری وجود ندارد.

زنان کنشگر و روایت ساز

در این داستان ها زنان، همواره پررنگ و اثرگذار هستند، نقش معمول و کلیشه ای زن در داستان ایرانی زیر سوال می رود و تصویر واقعی تری ترسیم می گردد، زنانی که در شهر عملیات تعقیب و گریز به راه می اندازند، حمله تروریستی را مدیریت می نمایند، مترجم زبان روسی هستند یا جاسوسی می نماید، حتی در زمان دراماتیک شده قصه نیز، منفعل نیستند و برای دلداری و دلبری، برنامه های جدی و فاعلانه دارند. داستان عطایی از جایی اغاز می گردد که نظم زندگی به هم می خورد و اینجاست که زن کنشگر باید تصمیم بگیرد و تغییر ایجاد کند.

البته چشم سگ، روایتی زنانه نیست اما زنان این داستان ها، به اندازه مردان اهمیت دارند و خود را نشان می دهند. این کتاب تلاش نمی نماید زنان را پررنگ تر نشان بدهد، بلکه می کوشد سهم برابری آنان را که همواره در ادبیات فارسی، مغفول مانده بپردازد. با این که نویسنده این داستان ها یک زن است و به روشنی در همه صفحات کتاب حضور دارد؛ جنسیت زدگی قلم، در نوشته او دیده نمی گردد.

واقع گرا اما خیال پرداز

عطایی در عین واقع گرایی، خیال پرداز است، صحنه ها و شخصیت های واقعی را چنان تخیلی می نویسد که در باور آن تردید می کنیم و در نپذیرفتن آن سخت گیری می بینیم، او کلمات را پیچیده نمی نماید و واضح و روشن سخن می گوید، حتی در جمله بندی ها نیز با وجود در اختیار دریافت کلمات ساده، به آسانی مخاطب را شگفت زده و غافلگیر می سازد البته گاهی هم با روایت روبرو می شویم که ساختارگرایه نوشته شده و به نوعی در چارچوب تعاریف کلی داستان کوتاه فشرده شده است. هفت داستان این کتاب، در سیری درونی، هفت پرده کوتاه از زندگی و مرگ، عشق و نفرت، صلح و جنگ، مرد و زن، بر صحنه ای آشنا و غریب هستند. اینجا ایران است یا افغانستان، تفاوتی ندارد! عطایی به دنبال خاتمه دادن به رنج می رود، خاتمه دادن به اندوهی که در قلب آسیا متولد شدن آن را به مردمش هدیه داده است.

عطایی در گفت وگویی می گوید متولد روستایی در مرز ایران و افغانستان است که در تمام سال های کودکی اش، مرزی میان بخش ایران و افغانستانی آن نبوده و اهالی نمی دانستند در این سوی مرز هستند یا آن سو و اهمیتی هم نمی دادند اما ناگهان مرز معنا می گیرد. ایرانی یا افغانستانی اهمیت پیدا می نماید و شناسنامه صادره از کدام سوی مرز بودن را به رخ می کشد، تفاوت نگاه کتاب نیز در همین مرز کشیدن ها دیده می گردد، انگار داستان های چشم سگ، تصویرهایی از آینده در ذهن دختر خردسالی است که سیم خاردار بین کوچه هایی که تا دیروز رها بودند را درک نمی نماید.

افغانستانی بودن در این اثر محدود به رنج و آزردگی نیست، او به مهاجرانی اشاره می نماید که زندگی خوب و خوشایندی دارند و از سلامت روح و جسم و برخوردارند در کنار آن ها نیز پناه جویانی را روایت می نماید که جز رنج و سختی، هیچ چیز در سال های حضور در ایران نصیب شان نشده است. آنان که از جنگ و نابه سامانی و ناامنی به ایران گربخته اند، حالا در این دنیا تازه چه خواهند کرد؟ عطایی از زیستی سخن می گویند که بینافرهنگی است، او در ایران، روایتگر سبک زندگی مردم افغانستانی است که چگونه رنج و خون را به رهایی و آرامش تبدیل می نمایند، اگر میزبان اندکی مهربان تر باشد و آنان را چون فرزندان خود، بپذیرد.

در آخر...

چشم سگ، روایت مهاجرت نیست، روایت زیستن است، این کتاب به رنج مهاجرت نمی پردازد، بلکه روایتی بعد از هجرت را بازگو می نماید و می پرسد حالا که از خانه خود به امید رهایی، کوچ نموده اید حال این روزهایتان چطور است؟ و اگر خوب نیست که میزبان باید پاسخ بدهد. عطایی در یکی از دراماتیک ترین داستان هایش این جمله غم انگیز را از زبان دختری افغانستانی به نام ملالی بازگو می نماید: هنوز انقدر از ازدواج شان نگذشته بود که یادش برود چطور فرهاد، برخی جاها و جلوی برخی آدم ها او را ایرانی معرفی نموده و خجالت کشیده بگوید افغان است. (ص 76) مردی که با یک زن افغان ازدواج می نماید اما ممکن است این ملیت را گاهی به رسمیت نشناسد و از آن شرمنده باشد.

عطایی در تمام صفحات کتاب بدبین و اندوهگین می ماند، او دردی را در دل و رنجی را در سر دارد که نمی تواند با آن کنار بیاید، چشم سگ، نگاهی دیگر به یکی از بخش های زندگی انسانی است، کتابی نه برای مهاجران افغانستانی که اثری برای توجه به موجودیت انسانی است. او در این اثر هشدار می دهد ندیدن انسان ها می تواند گران تمام گردد اما بیش از همه سنگینی بار آن تا ابد بر دوش وجدان و انسانیت نسل ها حس می گردد.

چشم سگ، روایت چشمان باز نویسنده ای است که رنج را زیسته است.

مجله سرگرمی: مجله سرگرمی و گردشگری