نگاهی به زندگی شاهین سرکیسیان ، علی نصیریان: او با دیوانه بازی هایش پایه گذار تئاتر نوین ایران است - جعبه مهر

به گزارش خبرنگاران، ششم آبان ماه سالروز درگذشت شاهین سرکیسیان است، برای تعیین شدن نقش او در رشد فرهنگ و بویژه تئاتر کشورمان کافی است یادآوری کنیم که او بعد از عبدالحسین نوشین، پایه گذار تئاتر نوین ایران است و مرور نام شاگردانش همانند علی نصیریان، بیژن مفید، فهیمه راستکار، جمشید لایق، اسماعیل داورفر و ... جایگاه مهم او را در فضای هنری کشورمان تعیین می نماید.

به انگیزه سالروز درگذشت این هنرمند، خاطرات بعضی از شاگردان او را مرور می کنیم و می کوشیم تا تصویری نه چندان کامل از این هنرمند ترسیم کنیم. این گزارش یادی است از مردی که حق بزرگی بر گردن فرهنگ ما دارد و هم تلنگری است برای نسل های بعد تا عاشقی را بیاموزند.

در اسفند ماه سال 1331 شاهین سرکیسیان در پی آشنایی چندین ساله اش با احمد شاملو با او درباره تشکیل گروهی متشکل از آکتورهای جوان یا شاگردان هنرستان هنرپیشگی مشورت کرد تا با این گروه فعالیت های تئاتری را آغاز کند. دو روز بعد، شاملو به اتفاق فهیمه راستکار به منزل شاهین سرکیسیان رفتند. فهیمه راستکار که در آن موقع یکی از شاگردان سال دوم هنرستان هنرپیشگی بود، پس از گفت و گوهای طولانی با سرکیسیان پذیرفت که با همراهی چند نفر از هم کلاسی های خود، با وی همکاری کند. علی نصیریان اولین کسی بود که با معرفی راستکار به خانه سرکیسیان رفت. او نیز از شاگران سال دوم هنرستان هنرپیشگی بود.

اما شاهین سرکیسیان که بود؟ او سال 1289 خورشیدی از مادری بلغاری ارمنی و پدری ایرانی ارمنی در وارنا بلغارستان چشم به جهان گشود. تحصیلات خود را در فرانسه و در رشته حقوق به انجام رسانید ولی عشق به تئاتر سبب شد در رشته خود کمتر فعالیت کند.

او در سال 1317 به ایران بازگشت و به استخدام مجله ژورنال دو تهران عایدی و با تئاترهای سعدی و تهران، همکاری و با روشنفکران آن روزگار رفاقت کرد.

سرکیسیان اوایل دهه 30 و پیش از کودتای 28 مرداد، همراه با گروهی از جوانان، جلسات تئاتری را در منزل خود برپا و آنها را با متدهای دو استاد مهم تئاتر روسیه، استانیسلاوسکی و مه یرهولد آشنا کرد.

خانه کوچک او محفلی برای نوجوانانی شده بود که هر روز از هنرستان به این خانه می آمدند. گاه گاهی هم مادر پیر سرکیسیان که با او زندگی می کرد، با مهربانی و با چای و قهوه از این نوجوانان پذیرایی می کرد.

آنان در این جلسات با نمایشنامه های مهم جهان، شیوه گفتار به دور از تصنع و حرکات بدنی مناسب یک بازیگر آشنا شدند.

سرکیسیان در سال 1339 به انجمن فرهنگی آرارات دعوت شد و گروه تئاتر آرمن را تشکیل داد و تا سال 45 حدود 14 نمایشنامه را به زبان ارمنی درهمین تالار به صحنه برد و تئاتر بین المللی را به جامعه ارمنی معرفی کرد.

علی نصیریان در خاطرات خود درباره سرکیسیان چنین گفته است: سرکیسیان نه کارگردان بود و نه استاد تئاتر بلکه او فقط عاشق بود و با همین دیوانه بازی هایش بنیانگذار تئاتر نو ایران است. او عاشقی بود که ما را جمع کرد و به هر یک از ما سرنخی داد تا چیزی یاد بگیریم و بزرگترین خدمت را کرد. در خانه او بسیار آموختیم و با شخصیت هایی مانند شاملو، خجسته کیا، سیمین دانشور، جلال آل احمد و امیرحسین جهانبگلو آشنا شدیم. همه کسانی که با سرکیسیان کار کردند، برای خودشان کسی شدند.

بیژن مفید

اما زنده یاد جمشید لایق، دیگر شاگرد او که کتابی درباره سرکیسیان به نگارش درآورده، درباره نقش او در شکل دهی به تئاتر نوین ایران چنین گفته بود: او در نیمه دوم دهه سی، که تئاترهای لاله زار آخرین گام های نزول و نابودی خویش را به سرعت طی می کردند و قبل از آن که تئاترهای روشنفکرانه دولتی و نیمه دولتی به وجود آید، با گردآوری نخبگان و تنی چند از علاقه مندان با استعداد، چون فهیمه راستکار، علی نصیریان، احمد برات لو، بیژن مفید، نسرین رهبری، عباس جوانمرد، خجسته کیا، هوشنگ لطیف پور، پرویز بهرام، اسماعیل داورفر، شیرین نفیسی، جعفر والی و تعدادی دیگر که بعدها هر کدام به دور یکدیگر و برگزاری جلساتی منظم و بزرگ برقرار کردند و نقطه عطفی در تئاتر ایران شدند، برای ایجاد حرکت نو و زنده و پویا در تئاتر گام برداشت. سرکیسیان، آغازگر و خط دهنده نهایی شد که بعدا میوه خود را در تئاتر دهه چهل در سالن 25 شهریور آن روز، یعنی سنگلج امروز به ثمر رساند. ثمره زحمات این مهاجر مسیحی، به یکی از نقاط اوج تاریخ تئاتر ایران تبدیل شد و کل تئاتر ایران را متحول ساخت.

از جمله کارهای اساسی و تاثیرگذاری که سرکیسیان انجام می داد، می توان از ایجاد اجتماعات هنری تئاتر، بالا بردن سطح دید هنرمندان تئاتر ایران و آشنا ساختن آن ها با جریان های تئاتری آن روز جهان، از بین بردن سنت بیان کش دار هنرپیشگان رادیو و تئاترهای لاله زاری، که از زمان تئاترهای مترقی آن روز بر جای مانده بود (تئاتر سعدی) و اصلاح حرکت و بیان بازیگر به سمت بیان احساسی واقعی در صحنه تئاتر و دید هنری نام برد.

سرکیسیان نقش بسیاری در شناساندن تکنیک های بسیاری از بزرگان تئاتر معاصر آن روز جهان داشت، وی اصطلاحات تئاتری و بزرگان تئاتر از جمله استانیسلاوسکی ـ که خود پیرو و متاثر از روش های او بود ـ، گوردن گریک، نمیروویچ دانچنحکو و برتولت برشت برداشت و بعلاوه چخوف را قبل از همه به اهل تئاتر ایران معرفی کرد.

این گروه جوان به خانه سرکیسیان رفت و آمد و با او کار می کردند ولی در آن مقطع جایی برای تازه واردان نبود و ورود آنان به فضای حرفه ای، بسیار سخت می نمود.

بعد از کودتای 28 مرداد سال 1332 همه چیز پیچیده تر هم شد. حکومت نظامی و ایجاد سازمانی به نام امنیت، مشکل زیادی برای جمع شدن این گروه جوان ایجاد نموده بود. بخصوص که تصادفا آپارتمان سرکیسیان بسیار نزدیک به مرکز و روبه روی سازمان امنیت بود. اجتماعات بیش از سه نفر به طور کلی ممنوع، تئاتر بدنام، مردم نیز نسبت به آن بدبین بودند، کسانی هم که علاقه و استعدادی داشتند، از ترس خانواده هایشان و بی فرجامی کار نمایش از آن می گریختند.

لایق در توصیف آن روزهای سخت چنین گفته: ذوق و آرزوی ما در لحظاتی مایوس کننده می شد ولی با پشتکار و شور سرکیسیان می باید برای به وجود آوردن یک تئاتر اصیل و واقعی کوشید و یاس و حرمان و بدبینی به خود راه نداد. سرکیسیان اغلب به ما می گفت پس از این تلاش ها، در آینده، تئاترنویسان، بازیگران، کارگردانان و طراحان خوبی خواهیم داشت و بالاخره این چرخ در گل مانده در تئاتر به حرکت در خواهد آمد و مردم به تئاتر روی می آورند و همه به آرزوی دیرینه خود می رسند.

به گفته لایق، سرکیسیان هم آموزش تئاتر می داد و هم یک منتقد جدی تئاتر آن روزهای ایران بود که به چند زبان زنده جهان تسلط داشت.

او به اخلاق هنرمند اهمیت خاصی می داد. همواره بر دقت و وقت شناسی و وفاداری به عهد و از همه مهم تر پشتکار و احساس مسوولیت و روح والای انسانی و محبت و صمیمیت هنرمند نسبت به کار هنر و اجتماع خویش تاکید می ورزید. وی در نهایت فقر مادی و با رنج و ایثاری باور نکردنی زیست و با تواضع و فروتنی یک هنرمند راستین از جهان رخت بربست. نام شاهین سرکیسیان با نمایشنامه روزنه آبی گره خورده، نمایشنامه ای از اکبر رادی که در آن دوران بسیار جوان بود و اولین آثار خود را به نگارش درآورده بود.

سرکیسیان قصد داشت نمایشنامه روزنه آبی را روی صحنه بیاورد اما فرصت دست نداد و انتها بی آنکه این متن را اجرا کند، از جهان رفت و به اصطلاح دستش از گور بیرون ماند. بعدتر، دستیار او، آربی اونسیان، این نمایشنامه را روی صحنه برد تا شاید روح استادش آرام بگیرد.

اکبر رادی سال ها قبل در برنامه بزرگداشتی که در باشگاه آرارات برای سرکیسیان برگزار شده بود، درباره این تجربه ناکام چنین گفته بود: روزنه آبی اولین نمایشنامه ای بود که در سال های 38 و در اواخر دوران دبیرستان نوشته بودم. در شرایطی که سرکیسیان در اوج افسردگی و غمگینی بود، با او آشنا شدم و تصمیم به اجرای این متن گرفتیم. در آن ایام شاگردان قدیمی و اولیه سرکیسیان او را ترک نموده بودند، با وجود اینکه گروه دیگری از شاگردان همراهش بودند ولی او همچنان ناراحت بود و با این وجود نسخه خطی روزنه آبی را که خیلی هم ناخوانا بود، در دست گرفت و آغاز به تایپ آن کرد.

در جریان آغاز تمرین گروه، چند باری به اداره هنرهای دراماتیک رفت، ولی بعضی از شاگردان قدیمی او که آن موقع در این اداره کار می کردند، موانع متعددی را جلوی پای او گذاشتند و رسما به او اعلام کردند که صلاحیت اجرای این متن را ندارد و نمایشنامه هم ایراداتی دارد. وقتی که سرکیسیان این خبر را به من داد، با وجود لبخندی که بر لب داشت، چشمانش پر از اشک شد. وقتی که به او پیشنهاد بازنویسی مجدد متن را دادم، عصبانی شد و گفت که من به این کار ایمان ندارم، زیرا که او بعد از آغاز تمرین ها حاضر نبود میزانسن ها و دیالوگ های نمایش را تغییر دهد.

رادی در آن برنامه از نقش مهم سرکیسیان در تئاتر ایران نیز سخن گفته بود: سرکیسیان در دهه 40، در شرایطی ظاهر شد که پیش از او، فقط عبدالحسین نوشین، در عرصه تئاتر حضور داشت و بعد از آن دوران بود که سرکیسیان افرادی چون ایبسن، چخوف، پیراندلو، بکت و یونسکو را معرفی کرد.

امروزه اگر افرادی در عرصه تئاتر فعالیت دارند و می درخشند به صورت مستقیم و غیر مستقیم محصول مکتب سرکیسیان هستند اما متاسفانه او به نوعی دق مرگ شد زیرا که او زبان تهاجمی و بُرنده نداشت که بتواند حرف خود را به مسوولان القا کند و از طرفی هم می دید که چطور شاگردان قدیمی اش، درها را به روی او بسته اند، در حالیکه همان افراد همه تئاتر را پشت میز سرکیسیان آموخته بودند، پس او با آرزوی اجرای روزنه آبی و دیگر کارها درگذشت.