سفری در قلعه رمزآلود ضحاک - جعبه مهر

یکی از قلعه های قدیمی که از مکان های مهم اقوام مانایی و مادها بوده و قدمتی 3هزارساله دارد، قلعه ضحاک است.

موقعیت مکانی قلعه ضحاک

قلعه ضحاک یا آژدهاک یا داش قلعه در 20 کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی واقع شده است. موقعیت مکانی قلعه ضحاک 28 کیلومتری شرق عجب شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در 95 کیلومتری جنوب تبریز است. این قلعه با نام محلی نارین قالا و در تاریخ با نام های متعددی ازجمله ضحاک اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی نامیده شده است.

تاریخچه قلعه ضحاک

یک هیئت باستان شناسی آلمانی در سال 1971 میلادی قلعه ضحاک را برای اولین بار موردآنالیز و تحقیق قرار داد. از آثار به جای مانده برج های نیم استوانه ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ های مکعب مستطیلی است تعیین شده که قلعه ضحاک از بناهای بازمانده سرانجام دوره اشکانی و ساسانی است.

در آنالیز باستان شناسی منطقه، سفال هایی به دست آمده که مربوط به حاکمیت های پیش از اشکانیان است، به همین دلیل بسیاری از محققان قدمت این قلعه را مربوط به آژدهاک مادی می دانند که تا دوره تیموریان برپا بوده است اما چون این قلعه در دوره اشکانی رونق زیادی داشته و برج های دیده بانی اشکانی نیز همچنان سالم است، آن را مربوط به دوره اشکانی می دانند.

کاربرد قلعه ضحاک هشترود

این قلعه نیز ازجمله قلعه هایی است که در منطقه ای کوهستانی و صخره ای ساخته شده است و شواهد نشان می دهد که به احتمال زیاد، دژی نظامی بوده است. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده کاری شده است. این قلعه که به عنوان دژ شناخته می شد، دارای معماری است که کارکرد نظامی آن را به فکر نزدیک می نماید.

وجه تسمیه قلعه ضحاک

وجه تسمیه نام قلعه از نام ضحاک و آژدهاک شخصیتی اساطیری شاهنامه گرفته شده است. شخصی به نام ضحاک که فردی دارای نژاد تازی است که در این قلعه زندگی می نموده است که به وسیله کاوه آهنگر از تخت به زیرکشیده شد.

ضحاک سمبل مردی است که ابلیس بر شانه هایش بوسه زد و از جای بوسه دو مار رویید که باید هرروز مغز تازه دو جوان را می خوردند، بنابراین ضحاک هرروز مغز دو جوان ایرانی را به مارها می داد تا سیر شوند تا اینکه آهنگری درفش کاویانی بر دوش از شهری در نزدیکی این قلعه به نام خروجستان قیام کرد و ضحاک را به زیر تخت کشید.

این قلعه را بعضی همان قلعه مادی آژدهاک می دانند و قسمتی از دیوار اورارتو در این محل را دلیلی برای اثبات این امر می دانند. مینورسکی در سال 1943 و بار دیگر در سال 1964 نام کهن قلعه ضحاک را بر آن داده و معتقد است که قلعه ضحاک با محلی که بطلمیوس به عنوان فاناسپا از آن نام برده مطابقت دارد.

در منابع یونانی و نوشته های پلوتارک از قلعه ضحاک با واژه هایی مانند فراسپ، فاناسپا که به معنی اسب باری، اسب تیزرو و اسب پیش رونده است، یادشده است. چنانچه در بخش گردشگری نم نمک اشاره نموده ایم پلو تارک در نوشته های خود به شکست آنتونی رومی از فرهاد چهارم اشکانی به دلیل راه های کوهستانی کَس نگذر، زمستان سخت کهرتون یا هشترود، خطاهای استراتژیکی، تاکتیکی و سیاسی فرمانده خودخواه رومی، مبارزه مردانه مردم منطقه، دفاع قهرمانانه فراسپ، مبارزه همگان علیه ارتش روم و استحکامات فراسپ در سال 36 ق. م در قلعه فراسپ بعد از 27 روز نبرد اشاره دارد. در این نبرد 35 هزار نفر رومی کشته شدند.

معماری قلعه ضحاک

قلعه ضحاک به طول 10کیلومتر و به عرض 2 کیلومتر است و از سه طرف مشرف به پرتگاه است. بخش های تشکیل دهنده این قلعه عبارت اند از مخازن سنگ، آب انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده ها آثار دیگر وجود دارد.

نیمی از اتاق های قلعه بی سقف در زمین کنده شده و نیم دیگر در کوه و به صورت حفره ای است و این حفره ها دارای آب انبار هستند. دیوارهای این قلعه کنده کاری شده است. طاقچه های کوچکی بر دیوارهای این حفره های سنگی، وجود دارد. تک حفره هایی نیز که در صخره های عمودی کوه کنده شده اند در این قلعه دیده می گردد.

در دامنه کوه مقابل آب چشمه ای واقع شده است از روی پشته مابین، با فشار میانه لوله هایی که در زمین کار گذاشته شده می گذرد و به ارتفاع قلعه می رسد. بستر لوله به عرض 50 سانتی متر و عمق یک متر است. لوله های گلی از تکه های خورد تکمیل شده در یکدیگر رفته و در بستر قرارگرفته اند.

فضای اطراف قلعه حفره هایی وجود دارد که نشان دهنده تاراج و کندوکاوهای غیرمجاز غارتگران برای یافتن عتیقه است.

تنها بنایی که از قلعه تقریباً سالم مانده، چهارطاقی است اما این بنا نیز باگذشت زمان، پوشش طاق و یکی از پایه های آن تخریب و دوباره بازسازی شده است. در این قلعه یک تالار وسیع 11 در 11 با راهروهای جانبی کشف شده است که این راهرو با گچ بری ها در طرح و نقش های متنوع انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه با رنگ های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزیین شده اند.

آجرهایی با ابعاد 32 در 32 و ارتفاع 10 سانتی متری و گچ، مصالح به کاررفته در این چهارطاقی است. این قلعه روی تپه ای مسطح واقع شده است.

نگاره به دست آمده این قلعه، تصویر کلاغی است که پنجه بر پشت گاو زده و شبیه میترا در آیین مهر است. در کنار این نگاره، نگاره های دیگری مانند یک سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یک ایزد بانو و تصویر یک مرد در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید نیز وجود دارد.