عزت الله نگهبان پدر باستان شناسی ایرانی - جعبه مهر

نگهبان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه جمشید جم و متوسطه را در مدارس فیروز بهرام و صنعتی آلمانی در تهران گذراند. وی تحصیلات عالی را در دانشگاه تهران در رشته باستان شناسی دنبال کرد و در 1328 لیسانس گرفت. در 1329 وارد مؤسسه شرق شناسی دانشگاه شیکاگو شد و در 1333 پیروز به اخذ درجه فوق لیسانس شد. نگهبان پس از بازگشت به وطن، با درجه دانشیاری به استخدام دانشگاه تهران درآمد و در آنجا مشغول تدریس شد.

نگهبان در سال 1340 اولین حفاری مشترک دانشگاه تهران و اداره کل باستان شناسی را در تپه مارلیک سرپرستی کرد و در 1341سال نمایشگاهی از آثار به دست آمده از این حفاری را در ساختمان موزه ایران باستان ترتیب داد.

او با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه تهران در 1345سال به درجه استادی ارتقاء یافت، در سال 1354 به ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران منصوب شد و در سال 1357بازنشسته گشت. نگهبان علاوه بر مشاغل دانشگاهی، معاون فنی اداره کل باستان شناسی و مشاور عالی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران نیز بود. او در پنجمین کنگره بین المللی باستان شناسی و هنر ایران در سال 1347 نقش اساسی در تصویب قطعنامه ای در محکوم کردن قاچاق و فروش اشیای عتیقه داشت. افزون بر این، در سمت مشاور فنی باستانشناسی در اداره باستان شناسی وقت، سهم عمده ای در جلوگیری از برخی فعالیت های غیرقانونی درزمینه خریدوفروش و قاچاق اشیای باستانی به خود اختصاص داد.

دکتر نگهبان پس از بازنشستگی، به فیلادلفیای امریکا رفت و به چاپ گزارش نهایی فعالیت های باستان شناختی خود مشغول شد و مدتی در بخش موزه دانشگاه پنسیلوانیا به کار پرداخت. او در طول حیات خود جوایز و نشان های متعددی دریافت کرد که از آن جمله می توان به بزرگ ترین جایزه فرهنگی باستان شناسی از سوی سازمان میراث فرهنگی در اردیبهشت سال1377 به مناسبت افتتاح نمایشگاه گنجینه مارلیک در موزه ملی ایران اشاره کرد. از کارهای ماندگار وی درزمینه باستان شناسی حفاری های وی در مارلیک و هفت تپه بود.

اقدامات ماندگار و تأثیرگذار عزت الله نگهبان در عرصه باستان شناسی ایران او را در جایگاهی که از وی به عنوان پدر باستان شناسی ایران یاد می گردد، لیکن فارغ از این القاب و عناوین، نگهبان توانست جهت نوینی پیش روی باستان شناسان ایرانی گگردده و توانمندی فرزندان وطن در این عرصه را به منصه ظهور رساند. وی در یادداشتی پیرامون حفاری مارلیک به عنوان یکی از مهم ترین پروژه های تاریخ باستان شناسی ایران می نویسد:

حفاری مارلیک مسائل زیادی را که در راه آغاز حفاری های مستقل ملی باستان شناسی در ایران وجود داشت، مرتفع نمود، حفاری های باستان شناسی را که تا آن وقت در کشور به وسیله هیئت های خارجی انجام می گشت، از انحصار آنان خارج نمود و راه را برای پیشرفت حفاری های هیئت های ایرانی هموار نمود. پس ازآن دستگاه باستان شناسی کشور در این زمینه فعالیت دامنه داری را آغاز نمود و هیئت های حفاری متعددی که کلیه اعضای آن را ایرانیان تشکیل می دادند، در سراسر کشور آغاز بکار نموده و نتایج مفید و قابل توجهی درزمینه روشن شدن تاریخ ، تمدن و گذشته این مرزوبوم به وجود آمد.

نگهبان درجایی دیگر درباره این پروژه می نویسد:

هیئت حفاریمارلیک بالاخره توانست برای اولین بار و به عنوان نمونه یکی از بزرگ ترین گنجینه هایی را که در دو سه قرن اخیر در خاورمیانه پیداشده و ازنظر اهمیت و نفاست با گنجینه های آرامگاه توتانخامون در مصر و قبرستان سلاطین اور در بین النهرین برابری می کرد، کشف و به طریق علمی حفاری نماید و به موزه ایران باستان انتقال دهد. این اولین باری بود که یک هیئت ایرانی با صرف هزینه بسیار ناچیزی گنجینه کاملی را کشف کرد و نتایجی چنین نیکو از کار خود گرفت و با فداکاری و جانبازی در مقابل در مقابل خطرات جانی، نگذاشت آثار ملی ایران در معرض دستبرد قرارگرفته از کشور خارج گردد.

یکی از مهم ترین اقدامات عزت الله نگهبان در پیشبرد باستان شناسی ایران، ایجاد کارگاه دائمی در قزوین برای فعالیت های باستان شناختی دانشگاه تهران و تربیت دانشجو در این کارگاه است. او پیروز به کسب مجوز و بودجه لازم برای تعمیر کاروانسرای مخروبه محمدآباد شد که بعد به کانونی برای پژوهش های مستمر و درازمدت باستان شناختی دانشگاه تهران تبدیل گشت. وی همچنین در سال 1336 مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران را در مجموعه موقوفات دکتر محمود افشار بنیان گذاشت که تا 1356سال ریاست آن را عهده دار بود. زنده یاد ایرج افشار درباره وی می نویسد :

او رویّه و روحیه سازمان باستان شناسی را عالمانه عوض کرد. مؤسسه باستان شناسی را برای دانشگاه تهران تأسیس کرد. بودم آن روزی که پیش پدرم آمد و هدف خود را از اختصاص یافتن ساختمانی از موقوفات به مؤسسه خاص باستان شناسی توضیح می کرد.

* رئیس امور موزه های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی