مروری بر تکیه های قدیمی تهران

به گزارش جعبه مهر، تهران از دیرباز کانون فعالیت های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی بسیاری بوده. این شهر در حدود 150 سال پیش بین 50 تا 70 تکیه محلی داشته است؛ تکیه هایی که حالا یا خبری از آنها نیست یا حسینیه ها جایشان را پر کرده اند.

به گزارش خبرنگاران، شهروند نوشت: تهران شهر تکیه های قدیمی است، اگر قصد دارید به سراغ هیأت ها و حسینیه ها و تکیه های خاص متفاوت بروید، این تکیه های قدیمی را از قلم نیاندازید. هیأت هایی که هریک از آنها، آداب و رسوم و ویژگی های خاص خود را دارند. شهری که در آن مراسم هایی از قومیت های مختلف در عزای شهیدان نینوا برگزار می شود. ترک ها، لرها، بلوچ ها و عرب ها هرکدام در گوشه ای از شهر هیأت های مخصوص خود را دارند و به شیوه مرسوم خود عزاداری می کنند. شاید این سال ها عزاداری ها شکل و رنگ جدیدتری به خود گرفته باشد، اما هنوز هم می توان هیأت هایی را در همین تهران پیدا کرد که به سبک قدیم عزاداری می کنند. تکیه دولت؛ یکی از قدیمی ترین تکیه هایی است که در شهر تهران برپا شد. تکیه ای که روز گذشته خبر احیای آن مطرح شد. سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران از احیای این تکیه با عنوان تکیه مردم خبر داد.

عزاداری متفاوت در تکیه تاریخی

علی اعطا، عضو هیأت رئیسه و سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران با ارایه پیشنهادی خطاب به وزارت دادگستری، وزارت میراث و شهرداری تهران گفت: مطالعات و تهیه طرح برای بازسازی تکیه دولت و احداث تکیه مردم در بخش های باقی مانده از محل تکیه دولت را طی توافقی سه جانبه در دستور کار قرار دهند.

او شامگاه یکشنبه با انتشار رشته توییتی نوشت: از تکیه دولت، عظیم ترین تماشاخانه تاریخ ایران به جز نام و تابلویی کوچک از ورودی بن بستی باریک به همین نام در ضلع شمال سبزه میدان در خیابان پانزده خرداد چیزی باقی نمانده است. امروز بازیابی و بازسازی تکیه دولت، معطوف به نیازهای شهر و هویت شهری، می تواند به عنوان دغدغه ای ملی و دینی مطرح باشد.

مساله بازسازی و بازیابی تکیه های تهران تنها شامل تکیه دولت نیست. این روزها از بسیاری تکیه های قدیمی تهران دیگر خبری نیست. به همین منظور به معرفی برخی از تکیه ها و هیأت ها پرداخته ایم.

تکیه دولت معروف ترین تکیه تاریخی شهر است. بر اساس نقشه ای که عبدالغفارخان نجم الملک در سال 1309 قمری از وضع طهران قدیم رسم کرده است، ساختمان عظیم تکیه دولت در ضلع جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره، شمال سبزه میدان و روبه روی مسجد شاه قرار داشت. تکیه دولت سال ها نیمه متروکه بود و در 1325 برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تخریب شد.

این تکیه که در گذشته به تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه عظیم شاهی هم معروف بوده، توسط ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و در آن مراسم تعزیه و آیین های سوگواری و روضه خوانی برپا می شد. تکیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه هم دارای اهمیت خاصی بوده است. این ساختمان در جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشته و ساختمان آن سه طبقه و گرد بوده است. تکیه دولت پس از سال ها ویرانه ماندن، در 1325 برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران تخریب شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد. به این ترتیب دیگر اثری از آن به عنوان تکیه برجا نمانده است.

از دیگر تکایای مشهور تهران می توان به تکیه نیاوران و تکیه نفرآباد اشاره کرد. تکایا در ابتدا برای آداب و عبادات صوفیان بود. اما از زمان صفویان کارکرد تکیه ها تغییر کرد و به مکانی برای سوگواری اهل بیت به ویژه در ماه محرم تبدیل شد. به نظر می رسد قدیمی ترین تکیه تهران تکیه خانم یا تکیه خانوم نام داشته باشد که در محدوده بازارچه نایب السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی قرار داشته است. در واقع بعد از آنکه شاه طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش اقدام به ساخت مدرسه، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد.

تکیه نیاوران پس از تکیه دولت، یکی از مشهورترین و قدیمی ترین تکیه های تهران است و هزار و 500 مترمربع مساحت دارد. در تاریخ آمده که ناصرالدین شاه از ابتدای سلطنتش به نیاوران علاقه داشت و بیشتر اوقاتش را آنجا می گذراند. روایت است طی همان سال هایی که محرم با تابستان مصادف می شد و ناصرالدین شاه در کاخ صاحبقرانیه اش در نیاوران بود، این تکیه را بنا کرد؛ تکیه ای که میرزا محمدباقر معین البکاء از مهم ترین تعزیه گردانان دوره قاجار، تعزیه اش را آنجا اجرا می کرد و هنوز هم گنبد سبز و سکوی تعزیه اش پابرجاست. نمای بیرون تکیه خبری از قدمت آن ندارد، اما درونش دنیای دیگری است. کنار در ورودی موزه ای از وسایل قدیمی تعزیه خوانی و قوری و سماورهای قدیمی است. سقف این بنای دایره ای شکل چوبی است و میانه آن هم ضریح بازسازی شده امام حسین (ع) قرار گرفته است.

تکیه رضاقلی خان در محله عودلاجان تهران ساخته شده بود. این تکیه در اصل منزل و تکیه ای بوده که او در آنجا ساخته است. رضاقلی خان که ادیب، شاعر و تذکره نویس دوره قاجار بود، در مجموعه منزل و عمارت خود مدرسه ای هم با نام مدرسه دینی رضاقلی خان داشته که پس از تأسیس دارالفنون تعطیل شده است. در دوره قاجار تکیه رضاقلی از مراکز مهم عمومی این محله بود که در محله سادات قرار داشت.

تکیه نفرآباد در محدوده شهرری امروزی در منطقه 20 در محله ای به همین نام قرار گرفته است. خیمه سفید تکیه عظیم و تاریخی نفرآباد بعد از سیصدواندی سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا می رود. در حدود 400 سال پیش عده ای از نفرآبادی ها ستون خیمه ای را برای عزاداری سالار شهیدان برافراشتند که پس از گذشتِ سال های سال هنوز هم پابرجاست. اینجا قدیمی ترین تکیه باقی مانده تهران امروز است. هیأت عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر (ع) است، اما اهالی آن را با همان نام تکیه نفرآباد می شناسند. تکیه نفرآباد علاوه بر ایام سوگواری ماه محرم و مراسم های مذهبی دیگر، در هرشب جمعه برنامه دارد و از عزاداران به همان روال قدیم با آبگوشت پذیرایی می کنند.

یکی دیگر از تکیه های شمیران، تکیه دزاشیب است که ساخت آن در زمان ناصرالدین شاه صورت گرفت. قدمت آن به بیش از یکصد و بیست سال پیش می رسد، به طوری که می گویند در قسمت شمالی این حسینیه نمازخانه کوچکی بوده و ساختمان کنونی حسینیه به استثنای شیروانی آن به هزینه مردم نیکوکار و همت مرحوم رضاقلی خان مجد الممالک با مساحتی بیش از 500 مترمربع برپا می شود. این اثر در سال 1384 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تکیه سادات اخوی از تکیه های قدیمی شهر تهران است. این تکیه که در خیابان مصطفی خمینی قرار گرفته است، هنوز برخی از عادت های گذشته را حفظ کرده. قبل از اینکه نوشیدن چای در ایران و بالطبع در تهران به یک عادت تبدیل شود، قهوه نوشیدنی معمول محافل و میهمانی ها بود. طبق همین عادت، حتی در مساجد با قهوه از عزاداران و میهمانان پذیرایی می شد.

تکیه درخونگاه نیز یکی از معروف ترین و قدیمی ترین تکیه های محله سنگلج است که نخل معروف تکیه های تهران در آن نگهداری می شود. در نقشه های بسیار قدیمی تهران، نام آن ذکر شده است.

در تکیه خرازها هم گردهمایی بازاریان در مسجد ملک بازار تهران و سینه زنی و زنجیرزنی باشکوه آنها از دیرباز زبانزد بوده است.